Ses Bilgisi Konu anlatımı

Sesliler: Söylerken herhangi bir engelle karşılaşmadan çıkarlar.

-Kalın sesliler:a,ı,o,u İnce sesliler:e,i,ö,ü

-Düz sesliler:a,e,ı,i Yuvarlak sesliler:o,ö,u,ü

-Geniş sesliler:a,e,o,ö Dar sesliler:ı,i,u,ü



Sessizler:Söylerken engellerle karşılaşırlar.Bunun içinde söylerken ünlüyle birlikte söylenirler.

-Sert sessizler:f,s,t,k,ç,ş,h,p

-Yumuşak sessizler:Sertlerin dışındaki sessizler



BÜYÜK ÜNLÜ(SESLİ) UYUMU:

Kalından (a,ı,o,u) sonra kalın,inceden (e,i,ü,ö) sonra ince gelir.Asıl yani temel kuraldır,yalnız Türkçe sözcükler için geçerlidir.

Örn:ağaç,yenilgi,sürükleyici vb.



UYMADIĞI HALDE TÜRKÇE OLANLAR:

-Temel şeklinden uzaklaştıkları için uymayanlar

Örn:elma,hangi,anne vb.

-Uymayan ekler:Kalıp(değişmez,başka şekli olmadıkları için) oldukları için uymazlar.

Örn:-yor:istiyor

-ken:gelirken

-leyin:sabahleyin

-mtırak:yeşilimtırak

-ki:başındaki

-daş:gönüldaş



KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU:

Temel değildir,sonradan İstanbul Türkçe’sinin etkisiyle ortaya çıkmıştır.

-a,e,ı,i den sonra a,e,ı,i gelir.

-o,ö,u,ü den sonra o,ö,u,ü gelir.



B.Ü.U’YA UYUP K.Ü.U’YA UYMAYANLAR:

Örn:çamur,yağmur,tavuk,kabuk vb.

NOT:Eklerin ve zamanla değişenlerin durumu B.Ü.U ile aynıdır.



ÜNSÜZ UYUMU / BENZEŞMESİ / SERTLEŞMESİ:

Sertle biten sözcüğe gelen ek (c,d,g) sert (ç,t,k)’le başlar.

Örn:diş-çi sokak-ta millet-çe kalk-tı dış-tan



ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:

Sertle biten sözcük+ünlüyle başlayan ek=ünsüz yumuşaması

(p,ç,t,k) = (b,c,d,g)

örn: kitap-ı>kitabı ağaç-ı>ağacı

yurt-u>yurdu renk-i>rengi

git-en>giden dert-ime>derdime



ÜNSÜZ YUMUŞAMASINA AYKIRILIK:

1.Özel adlara gelen eklerin yazılışlarında olmaz:

Örn:Ahmet-i>Ahmet’i Gemlik-e>Gemlik’e



2.Yabancı asıllılarda olmaz:

örn: millet-e>millete tazyik-e>tazyike hukuk-u>hukuku sürat-i>sürati

kaset-i>kaseti



3.Tek heceli sözcüklerde genelde olmaz:

örn:at-a>a ok-u>oku ip-e>ipe suç-u>suçu iç-e>içe vb.

Tek hecelilerde olanlar:

Örn:cep-i>cebi çok-u>çoğu taç-ı>tacı kap-ı>kabı yurt-u>yurdu



SES DÜŞMESİ:

SESLİ HARFİN DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ/ÜNLÜ DÜŞMESİ):

Örn:ileri-lemek>ilerlemek

Koku-lamak>koklamak

Uyu-ku>uyku

Burun-u>burnu vb.



SESSİZ HARFİN DÜŞMESİ:

Sonu ‘k’ ile biten+küçültme eki ‘-cik,cık’ =ünsüz düşmesi

Örn:minik-cik>minicik

Ufak-cık>ufacık



SES TÜREMESİ:

ÜNLÜ TÜREMESİ:

Küçültme eki (-cık,-cik) nin tek heceli sözcüğe gelmesiyle oluşur.

Örn:genç-cik>gencecik

Az-cık>azıcık

Bir-cik>biricik



ÜNSÜZ TÜREMESİ:

Yardımcı eylemlerle yapılan birleşik eylemlerde:

Örn:af-etmek>affetmek

His-etmek>hissetmek

Zan-etmek>zannetmek vb.



DARALMA(SESLİ DARALMASI):

‘y’ sessizini etkisiyle geniş ünlüler(a,e,o,ö)in dar ünlü(ı,i,u,ü) durumuna geçerek daralmasıdır.

Örn:de-yor>diyor

Ye-yor>yiyor

Söyle-yor>söylüyor vb.



KAYNAŞMA:

İki ünlü arasına gelen ‘y,ş,s,n’ sessizleriyle yapılır.

Örn:elma-ı>elmayı

Kardeşi-e>kardeşine

İki-er>ikişer

Anne-i>annesi



ULAMA:

Ünsüzle biten sözcük+(arada noktalama işareti olmaması koşuluyla)+ünlüyle biten sözcük=ulama

Örn:Ben,akşam eve gelirken üç ekmek aldım.

Arap atlar yakın eder ırağı.



VURGU:

SÖZCÜK VURGUSU:

Genelde sözcüğün son hecesindedir.



CÜMLE VURGUSU:

Yüklemden önce gelen sözcüktedir.



SES KONUSUYLA İLGİLİ GENEL BİLGİLER:

1.İki ünlü yan yana gelmez:

Örn: şiir, şair, saat vb.

2.İlk hecelerde iki ünsüz yan yana gelmez:

örn: spor, plan vb.

3.İlk hece dışında ‘o,ö’ bulunmaz:

örn:radyo,doktor,televizyon vb.